De valkuilen van de luisteraar

Luisteren is een kunst op zich: de valkuilen van de luisteraar zijn legio. Om daarvan wat meer inzichtelijk te maken heb ik uit het boek Geweldloos Communiceren van Marshall Rosenberg onderstaande valkuilen opgesomd. Als iemand een verhaal vertelt reageren we vaak vol-automatisch op een van de volgende manieren:

  • Advies geven: “Ik denk dat je zou moeten…” “Waarom heb je niet…?”
  • Baas-boven-baas: “Dat is niets; wacht maar tot je hoort wat ik heb meegemaakt op dat punt.”
  • Onderwijzen: “Dit zou een heel positieve ervaring voor je kunnen worden als je maar…”
  • Troosten: “Het was jouw fout niet; je hebt gedaan wat in je vermogen lag.”
  • (Eigen) verhalen vertellen: “Dat doet me denken aan de tijd dat ik…”
  • Afsluiten/afkappen: “Cheer up. Je hoeft je er niet zo slecht bij te voelen.”
  • Sympathiseren: “Och, arme stakker…”
  • Verhoren: “Wanneer is dit begonnen?”
  • Uitleggen: “Ik zou gebeld hebben, maar..”
  • Corrigeren: “Dat is niet hoe het gebeurd is.”
  • Aanvullen/invullen: zinnen van de ander afmaken met eigen invulling vanuit je eigen referentiekader. (Dit laatste punt komt niet uit het werk van Marshall Rosenberg, maar voeg ik zelf aan het rijtje toe).

Waarom trappen we in de valkuilen van de luisteraar?

We doen dit meestal (vaak onbewust) omdat we denken dat we uitdagingen, problemen of situaties moeten oplossen voor anderen. Of omdat we ervoor willen zorgen dat ze zich beter voelen. En soms (hier heb ik mezelf wel eens op betrapt): dat we ons oncomfortabel voelen bij het leed van de ander. Dat we hier niet te lang mee willen worden geconfronteerd. In eerste instantie misschien omdat je het de ander gunt om zich beter te voelen, maar ook omdat je je eigen goede gevoel graag wilt bewaren. Door een ander dan ‘te helpen’, probeer je er voor beide partijen sneller vanaf te zijn.

Het kan ook automatisme zijn; we hebben allemaal bepaalde gesprekspatronen die we onszelf gaandeweg aangeleerd hebben. Daarbij kan het al helpen als je jezelf eens gadeslaat terwijl je in gesprekken zit. Wat zijn mijn dominante neigingen? Welke valkuilen van de luisteraar zijn mij het meest bekend?

Bovenstaande punten worden overigens niet altijd en in elke situatie als vervelend ervaren door degene die aan het woord is. Daarom is het ook altijd goed om daarin afstemming te zoeken bij je gesprekspartner. Niets voor de ander zomaar aan te nemen vanuit je eigen voorkeuren, maar vooral na te gaan wat de behoefte is.

Aanwezigheid in het moment en bij de ander

Dit soort valkuilen van de luisteraar zorgt er echter allemaal voor dat we als luisteraar niet aandachtig aanwezig kunnen zijn bij de ander en diens verhaal. Om dit nog duidelijker te maken, haalt Marshall in zijn boek Geweldloze Communicatie een boeddhistische wijsheid aan, die hier inderdaad naadloos op aansluit:

“Don’t just do something, stand there!”

Ik heb al eerder verteld over de Zen-oefening die ik deed met vele andere mensen in een groep in India. Waar we mediteerden en spraken over de Zen Koan: “Tell me who is in?” Daar leerde ik de waarde ontdekken van echt luisteren, met mijn hele wezen.

De Chinese filosoof Chuang-Tzu zegt ook dat ware empathie vereist dat we luisteren met ons totale wezen. “The hearing that is only in the ears is one thing. The hearing out of the understanding is another. But the hearing of the spirit is not limited to any one faculty, to the ear, or to the mind. Hence it demands the emptiness of all the faculties. And when the faculties are empty, then the whole being listens. There is then a direct grasp of what is right there before you that can never be heard with the ear or understood with the mind.”

Marshall Rosenberg haalt in zijn tekst over empathisch luisteren een quote aan van filosoof Martin Buber: “In spite of all similarities, every living situation has, like a newborn child, a new face, that has never been before and will never come again. It demands of you a reaction that cannot be prepared beforehand. It demands nothing of what is past. It demands presence, responsibility; it demands you.”

Maar is dat alles; aanwezig zijn?

En nu weer even terug naar de aardse realiteit, van de niet verlichte stervelingen zoals ik. 😉 Zie je het voor je dat je voortaan in al je gesprekken bovenstaande boeddhistische tip in acht neemt? Dan zullen mensen zich misschien afvragen of je je spraakvermogen ineens bent verloren, of dat je in trance tegenover ze zit. 🙂 We zijn het zo níét gewend dat iemand alleen luistert, dat het waarschijnlijk erg onnatuurlijk voelt (en wordt ervaren) wanneer je van het ene uiterste naar het andere toe schiet – en daar ook heel stil blíjft zitten.

Dus heb ik nagedacht over mooie zen-achtige bruggetjes die we kunnen bouwen tussen enerzijds het hoogst haalbare en anderzijds dat wat in de praktijk van het dagelijks leven haalbaar is.

Als iemand tegen je begint te praten kun je diens verlangen daarbij eigenlijk niet weten. In dat licht kennen we denk ik allemaal het klassieke voorbeeld van de vrouw die begint te praten tegen haar man over iets waar ze mee zit. Haar man, met alle goede bedoelingen van dien, stapt daarop direct in een van de valkuilen van de luisteraar: advies geven om het probleem dat hij destilleert uit wat hij hoort op te lossen. De vrouw kijkt de man aan en zegt: ‘Ik hoef geen oplossingen, ik wil alleen mijn verhaal even doen.’

Check wat de behoefte is bij de ander

Zodra iemand een verhaal vertelt, kun je dus ook even checken: wat wil je graag van mij terwijl je je verhaal doet? Daarvoor zijn zoveel mogelijkheden, hieronder een aantal voorbeelden. Ik wil:

  • dat je naar mijn verhaal luistert (stap in de boeddhistische rol!)
  • je advies
  • sparren met je
  • mijn speech van morgen oefenen
  • iets ophelderen bij jou
  • mijn gevoel naar je uitspreken ergens over

Etcetera. De manier waarop je op het verhaal ingaat hangt af van het doel dat de ander (soms nog onbewust!) voor ogen heeft. Lees ook dit blog met extra tips over hoe je goed kunt luisteren naar anderen en iemand écht kunt supporten.

Vergeet jezelf niet: de laatste van de valkuilen van de luisteraar

Een van de belangrijkste punten heb ik tot het laatst bewaard. 🙂 Ik trap in bijna alle valkuilen wel eens, maar dit is een van mijn eigen grootste valkuilen als het aankomt op luisteren. Namelijk het in gesprekken steeds beschikbaar zijn voor de ander. (Waardoor ik heel goed ben in mijn werk, en ik privé iets over balans in gesprekken te leren heb). Want er zijn relatief weinig mensen die goed kunnen luisteren, en zoveel mensen die graag gehoord willen worden. Daarom is het extra belangrijk om jezelf (als luisteraar) in acht te nemen.

Daar begint het wat mij betreft sowieso mee. Want als je dat niet doet, verloochen je jezelf en eigen behoeftes. Daarom, check bij jezelf wanneer een ander een appèl op je doet: komt het uit om op dat moment naar de ander te luisteren? Wil je dit? Idealiter checkt de verteller bij de luisteraar of het uitkomt, maar dit gebeurt natuurlijk niet altijd. Dan is het zaak om die vragen aan jezelf te stellen. Succes!